Οι συνθήκες εργασίας είναι υπεύθυνες για πολλά προβλήματα υγείας σε εργαζόμενους σε όλα τα επίπεδα (Cooper, 2001). Συγκεκριμένοι παράγοντες που απειλούν τη ψυχική υγεία των εργαζομένων είναι η σχεδίαση του περιβάλλοντος εργασίας, η διοίκηση του ανθρώπινου δυναμικού, αλλά, και η οργάνωση της εργασίας (Griffiths, 1998). Οι περισσότεροι εργαζόμενοι στον επαγγελματικό τους χώρο έχουν γίνει αποδέκτες ψυχολογικής πίεσης και έντονου εργασιακού στρες. Η ψυχολογική πίεση που υφίστανται οι εργαζόμενοι έχει λάβει μεγάλες διαστάσεις ώστε να συμπεριλαμβάνεται πλέον στον κατάλογο των επαγγελματικών ασθενειών . Κι αυτό διότι η ψυχολογική πίεση και το έντονο στρες οδηγούν σε έντονα ψυχικά και ψυχοσωματικά προβλήματα (Furnham, 1997).
Ο αριθμός των εργαζομένων που εργάζονται υπερβολικά και εξουθενωτικά, σε όλους τους τομείς και ιδιαίτερα στα ανώτερα διευθυντικά επίπεδα, έχει αυξηθεί δραματικά. Η επιτυχία σήμερα απαιτεί εγρήγορση, γρήγορα αντανακλαστικά, αποτελεσματικές αντιδράσεις και δεξιότητες επικοινωνίας. Η δημιουργία δικτύων σχέσεων αποτελεί σοβαρό όπλο προς την επίτευξη των στόχων. Οι απαιτήσεις του σύγχρονου αυτού τρόπου ζωής, έχουν σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία και ποιότητα ζωής πολλών εργαζομένων.
Το σύνδρομο της εργασιακής εξουθένωσης έχει γίνει μια από τις κυριότερες διαταραχές που χαρακτηρίζουν τη σωματική και ψυχική υγεία, πολλών αφοσιωμένων και ευσυνείδητων εργαζομένων. Γενικά χαρακτηρίζεται από σωματική, συναισθηματική και πνευματική εξάντληση. Όταν ο εργαζόμενος αποτυγχάνει επανειλημμένα να αντιμετωπίσει το εργασιακό στρες, μπορεί να οδηγηθεί στην επαγγελματική εξουθένωση (Maslach et al., 1997) .
Σύμφωνα με τη Maslach, πρόκειται για σύνδρομο το οποίο αποτελείται από τρεις επιμέρους διαστάσεις: συναισθηματική εξάντληση, αποπροσωποποίηση και μειωμένο αίσθημα προσωπικής επίτευξης. Προηγείται η συναισθηματική εξάντληση, λόγω της φύσης της εργασίας και ως μορφή αντιμετώπισης της ακολουθεί η αποπροσωποποίηση. Αυτή, με τη σειρά της, έχει ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη του αισθήματος αποτυχίας, εφόσον το άτομο συγκρίνει τις αρχικές βλέψεις και φιλοδοξίες του, όσον αφορά την άσκηση του επαγγέλματός του, με την παρούσα αποτυχημένη του κατάσταση. Υπάρχει όμως και η άποψη ότι προηγείται η αποπροσωποποίηση, που είναι απαραίτητος αμυντικός μηχανισμός. Όταν αυτή υπερβεί κάποια όρια τότε οδηγεί σε μειωμένη απόδοση και αίσθημα αποτυχίας, τα οποία με τη σειρά τους οδηγούν σε επαγγελματική εξάντληση (Πανταζοπούλου-Φωτεινέα, 2003).
Ουσιαστικά πρόκειται για μια κατάσταση που διαφέρει από το στρες. Συνήθως εμφανίζεται μετά από μακροχρόνια παραμονή σε απαιτητικά εργασιακά περιβάλλοντα, τα οποία επιφέρουν συχνές απογοητεύσεις και οδηγούν σταδιακά σε απώλεια ενδιαφέροντος για το εργασιακό αντικείμενο και στην ακύρωση των φιλοδοξιών των εργαζομένων. Ο εργαζόμενος μπορεί να αποδυναμωθεί ψυχικά και να βιώσει αισθήματα κενού και μόνιμης κόπωσης. Έτσι αποποιείται τις ευθύνες του και αδιαφορεί για την επιτυχή διεκπεραίωση των καθηκόντων του. Η επαγγελματική εξουθένωση έχει πολλές επιπτώσεις στο άτομο, στην κοινωνία και στην οικονομία.
Τα συμπτώματα που η επαγγελματική εξουθένωση μπορεί να εμφανίσει είναι οργανικά όπως αίσθημα κόπωσης, υπέρταση, έλκος, καρδιαγγειακές παθήσεις, ημικρανίες, αλλά και ψυχολογικά όπως η έλλειψη αυτοεκτίμησης, η κατάθλιψη, η επιθετικότητα, η αδιαφορία, το άγχος και η αδυναμία συγκέντρωσης της προσοχής. Άλλα συμπτώματα είναι το αίσθημα εξάντλησης, η ευερεθιστότητα, ο έντονος εκνευρισμός, η αρνητικότητα, η μηδενική αυτοκριτική, οι εκρήξεις θυμού χωρίς λόγο, το αίσθημα απελπισίας, η καχυποψία ότι όλοι θέλουν κάτι από αυτόν αλλά και έντονα οικογενειακά προβλήματα λόγω της δυσαρέσκειας τους από την δουλειά (Maslach et al., 1997) .
Επιπτώσεις της επαγγελματικής εξουθένωσης, εκτός από την ψυχική και τη σωματική υγεία, μπορεί να υπάρξουν στις διαπροσωπικές σχέσεις του ατόμου αλλά και στην εργασιακή του συμπεριφορά. Δηλαδή το άτομο είναι πιθανό να παρουσιάσει επιδείνωση στις οικογενειακές και κοινωνικές του σχέσεις ή στις σχέσεις του με τους συναδέλφους του στο χώρο εργασίας και το άτομο είναι πιθανό να παρουσιάσει μεγαλύτερο βαθμό δυσαρέσκειας προς την εργασία του, μεγαλύτερο βαθμό απουσιών και μεγαλύτερη τάση για αλλαγή επαγγέλματος (Πανταζοπούλου-Φωτεινέα, 2003).
Γενικά, παράγοντες που οδηγούν τους εργαζόμενους σε επαγγελματική εξουθένωση μπορεί να είναι το πιεστικό πρόγραμμα εργασίας, η έλλειψη αυτονομίας και ελέγχου, οι συνθήκες αυταρχικής διοίκησης, πελάτες ή προσωπικό που εκφράζουν αρνητικά συναισθήματα και η σύγκρουση ρόλων μέσα και έξω από την εργασία (Maslach et al., 1997) .
Αν το σύνδρομο αναγνωρισθεί εγκαίρως, τότε είναι δυνατόν να ληφθούν μέτρα για την επιτυχή αντιμετώπισή του. Ο εργαζόμενος που υποφέρει πρέπει να λαμβάνει συμβουλευτική βοήθεια και να γίνεται ανάλυση της δικής του αποκλειστικής κατάστασης για να αναγνωρίζονται οι λόγοι που έχουν προκαλέσει αυτή την επαγγελματική κόπωση. Η παρέμβαση πρέπει να στοχεύει τόσο στην ευημερία του εργαζομένου, όσο και στην ευημερία ολόκληρου του οργανισμού στον οποίο ασχολείται ο εργαζόμενος.
Εν κατακλείδι, το επαγγελματικό στρες και η επαγγελματική εξουθένωση αποτελούν καταστάσεις που πλήττουν σε μεγάλο ποσοστό τους σημερινούς εργαζόμενους. Συνήθως ο εργαζόμενος ξεκινά την καριέρα του με ενθουσιασμό, θέτοντας υψηλούς στόχους και έχοντας υψηλές προσδοκίες. Στη συνέχεια, διαπιστώνει ότι η εργασία του δεν ανταποκρίνεται στις προσδοκίες του ούτε στις βαθύτερες ανάγκες του, καθώς η προσφορά του μπορεί να μην αναγνωρίζεται πάντα, ενώ συχνά εμφανίζονται συγκρούσεις και ανταγωνισμός με τους συναδέλφους του και υπάρχει έλλειψη παρακίνησης και υποστήριξης από τους προϊσταμένους. Βαθμιαία απογοητεύεται, αποθαρρύνεται και νιώθει παγιδευμένος, σε ένα πλαίσιο εργασίας που δεν του δίνει διέξοδο, χωρίς αποθέματα δημιουργικότητας και αίσθηση ικανοποίησης. Στο τέλος φθάνει να διατηρεί τη θέση του για λόγους καθαρά βιοποριστικούς.
ΤΣΑΛΙΚΟΥ ΚΑΛΛΙΟΠΗ, ΨΥΧΟΛΟΓΟΣ
Κάθε εργασία επί πληρωμή αποσπά και φθείρει το μυαλό, Αριστοτέλης
Cooper C. L. (2001). Managerial, occupational and organizational stress. London, Sage.
Furnham A. (1997). The psychology of behavior at work. London, Psychology Press.
Griffiths A. J. (1998). Work-related illnesses in Great Britain. Work and stress. Vol. 12, 1-5.
Maslach et al. (1997). Maslach burnout inventory. Palo Alto, CA, Consulting Psychologist Press.
Πανταζοπούλου-Φωτεινέα Α. (2003). Εργασιακό Περιβάλλον και Ψυχικές Επιπτώσεις (Οργανωτική-Βιομηχανική Ψυχολογία). Προσέγγιση από το χώρο της Ιατρικής της εργασίας. Αθήνα, Εκδόσεις Ελληνικό Ινστιτούτο Υγιεινής και Ασφάλειας της Εργασίας.