Σύμφωνα με τον Lazarus, το συναίσθημα ερμηνεύεται ως μια σύνθετη αντίδραση ενός ατόμου που ανέρχεται από αποτιμήσεις που σχετίζονται με την αλληλεπίδραση του εαυτού με το περιβάλλον και περιλαμβάνει διέγερση, κατεύθυνση προσοχής, εκφράσεις προσώπου, τάσεις για δράση και συμπεριφορά (Levine, 2010).
Αναγνωρίζουμε τα συναισθήματα ως πολύπλευρες αντιδράσεις σε όλο το σώμα που περιλαμβάνουν συντονισμένες αλλαγές στο πεδίο ορισμού της υποκειμενικής εμπειρίας, της συμπεριφοράς και της περιφερικής φυσιολογίας. Τα συναισθήματα δημιουργούνται όταν ένα άτομο παρευρίσκεται σε μια κατάσταση την οποία αποτιμά ως σχετική με τους στόχους του. Αυτός ο ορισμός προϋποθέτει μια χρονολογική ακολουθία που περιλαμβάνει: α) μια πραγματική ή φανταστική κατάσταση, β) προσοχή και αποτίμηση της κατάστασης (εκτίμηση) από το άτομο και γ) τη συναισθηματική αντίδραση. Παρόλα αυτά, η διαδικασία γέννησης του συναισθήματος επαναλαμβάνεται κατά κύκλους γρήγορα με τα εξής βήματα : κατάσταση-αποτίμηση-αντίδραση, και κάθε υποκειμενική αντίδραση σε κάθε κύκλο διαμορφώνει δυναμικά διαδοχικούς κύκλους της διαδικασίας δημιουργίας του συναισθήματος (Mauss et al., 2007).
Το συναίσθημα εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από μια ομάδα εγκεφαλικών δομών του πρόσθιου εγκεφάλου, που είναι γνωστές ως μεταιχμιακό σύστημα. Το σύστημα αυτό περιλαμβάνει τον υποθάλαμο, τον ιππόκαμπο, το αμυγδαλοειδές σώμα, τον οσφρητικό βολβό, το διάφραγμα, άλλες μικρές εγκεφαλικές δομές, καθώς και κάποια τμήματα του θαλάμου και του εγκεφαλικού φλοιού (Kalat, 1995).
Για πολλούς ψυχολόγους, ο έλεγχος ή η καταπίεση των συναισθημάτων μπορεί να έχει βλαβερές συνέπειες για τη ψυχική υγεία του ατόμου. Ο Freud υποστήριζε ότι στη βάση πολλών νευρώσεων βρίσκονται καταπιεσμένα συναισθήματα. Ενδεικτικό είναι αυτό που παρατηρήθηκε στην Αγγλία το 1997 και υποστηρίζει την άποψη του Freud. Κατά τη διάρκεια του φθινοπώρου της συγκεκριμένης χρονιάς, η στατιστική υπηρεσία της Αγγλίας παρατήρησε μια σημαντική μείωση των αυτοκτονιών, της παραπομπής ζευγαριών σε ψυχολόγους και της κατάθλιψης. Η μείωση αυτή εξηγήθηκε ως αποτέλεσμα του ότι πολλοί Άγγλοι βρήκαν την ευκαιρία να εκφράσουν συναισθήματα θλίψης λόγω του θανάτου της πριγκίπισσας Νταϊάννα και το γεγονός αυτό λειτούργησε καθαρτικά σε άτομα με ψυχικά προβλήματα (Καφέτσιος, 2005).
Τι σημαίνει όμως έλεγχος των συναισθημάτων; Τελικά, η καταπίεση των συναισθημάτων μπορεί να έχει βλαβερές συνέπειες για την ψυχική και σωματική υγεία του ατόμου; Ελέγχουμε τα συναισθήματα όταν για παράδειγμα θέλουμε να κρύψουμε το θυμό μας ότι κάτι μας έχει ενοχλήσει γιατί δεν θέλουμε να πληγώσουμε κάποιον ή όταν για να φανούμε δυνατοί κρύβουμε το πόνο που νιώθουμε κ πνίγουμε το κλάμα μας.
Τα συναισθήματα μπορούν να διακριθούν τουλάχιστον σε δύο βασικές κατηγορίες ανάλογα με το από πού προέρχονται: σε κοινωνικά συναισθήματα και σε ατομικά/βασικά συναισθήματα. Στα κοινωνικά συναισθήματα ανήκουν συναισθήματα που επιβάλλονται από τον κοινωνικό περίγυρο. Έχει υποστηριχθεί, μάλιστα, ότι οποιαδήποτε καταπίεση συναισθηματικών τάσεων του ατόμου, μπορεί να έχει βλαβερές συνέπειες για την ψυχική υγεία. Βέβαια το εύρος των κοινωνικών συμπεριφορών που ενέχουν έλεγχο των συναισθημάτων και το γεγονός ότι αναλογικά λιγότερα άτομα αναπτύσσουν κάποια ψυχικά προβλήματα, δείχνει ότι η άποψη αυτή για την αλληλεπίδραση της κοινωνίας και του ατόμου είναι ακραία. Σίγουρα υπάρχουν ορισμένες μορφές ελέγχου της έκφρασης των συναισθημάτων που συμβαδίζουν με ψυχοπαθολογικά συμπτώματα αλλά αφορούν περισσότερο τα ατομικά/βασικά συναισθήματα (Καφέτσιος, 2005).
Τα βασικά/ατομικά συναισθήματα χαρακτηρίζονται από τρεις κεντρικές δομές που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Αυτές είναι οι εξής: α) η αντίληψη του συναισθήματος, β) η σωματική διέγερση-ψυχοφυσιολογία και γ) η συναισθηματική διέγερση. Για να εξηγήσουμε αυτές τις δομές ας δούμε ένα παράδειγμα σχετικό με το θυμό. Ο θυμός μπορεί να προκληθεί από εξωτερικούς/κοινωνικούς παράγοντες αλλά και από εσωτερικούς/ατομικούς παράγοντες. Αρχίζουμε να θυμώνουμε όταν αντιλαμβανόμαστε κάτι που δεν περιμέναμε να απειλεί το Εγώ μας. Αυτό αφορά την αντίληψη του συναισθήματος. Σε ένα δεύτερο στάδιο, το σώμα μας αντιδρά, αυξάνεται η σωματική διέγερση. Η τελική δομή είναι όταν εκφράζουμε ή καταπιέζουμε το συναίσθημα με εκφράσεις προσώπου, κινήσεις, ομιλία κοκ. Οι σχέσεις μεταξύ των τριών δομών είναι στενές (Καφέτσιος, 2005).
Μια έρευνα των Gross και Levenson (1997) έδειξε πώς αλληλεπιδρούν οι τρεις βασικές δομές του συναισθήματος κατά τον έλεγχο τους. Οι ερευνητές μελέτησαν τις επιπτώσεις της καταπίεσης του συναισθήματος στις σωματικές αντιδράσεις και την αντίληψη του συναισθήματος, συγκρίνοντας δύο ομάδες γυναικών. Στη πρώτη ομάδα ζητήθηκε να καταπιέσουν τα θετικά και τα αρνητικά συναισθήματα, ενώ στη δεύτερη ομάδα, οι συμμετέχοντες αφέθηκαν να συμπεριφερθούν κανονικά. Τα θετικά και τα αρνητικά συναισθήματα προκλήθηκαν πειραματικά με την προβολή κομματιών από στενόχωρες και χαρούμενες ταινίες. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι στην πρώτη ομάδα οι σωματικές αντιδράσεις, η πίεση, η εφίδρωση και οι χτύποι της καρδιάς τους, κρατούνταν σε υψηλότερα επίπεδα σε σχέση με τις γυναίκες της δεύτερης ομάδας. Αυτό σημαίνει πως, πράγματι, η έκφραση του συναισθήματος μπορεί να συνδέεται με σωματικές αντιδράσεις. Οι Gross και Munoz (1995) θεώρησαν, λοιπόν, ότι ο έλεγχος του συναισθήματος έχει επιπτώσεις στην ψυχική υγεία του ατόμου.
Παλαιότερες έρευνες είχαν δείξει ότι τα άτομα που καταπιέζουν τα συναισθήματά τους χαρακτηρίζονται από υψηλότερα επίπεδα διέγερσης του παρασυμπαθητικού συστήματος, σε σύγκριση με άτομα που είναι πιο εκφραστικά (Notorius & Levenson, 1979).
Επανειλημμένη έκφραση των αρνητικών συναισθημάτων μπορεί να οδηγήσει σε μετριασμό των αρνητικών επιπτώσεων των αρνητικών συναισθημάτων. Σε μια έρευνα που πραγματοποιήθηκε από τον Stanton και τους συνεργάτες του το 2000, συμμετείχαν 92 γυναίκες με διάγνωση καρκίνου του μαστού. Οι ερευνητές εκπαίδευσαν αυτές τις γυναίκες να αντιμετωπίζουν τα αρνητικά συναισθήματα με κατάλληλους τρόπους, όπως έκφραση και εκλογίκευση. Οι γυναίκες εξετάστηκαν ξανά τρεις μήνες μετά την έναρξη του προγράμματος για την έκφραση συναισθημάτων και βρέθηκε ότι, σε σχέση με τις γυναίκες που δεν είχαν πάρει μέρος σε αυτό το πρόγραμμα, όσες έμαθαν να συζητούν και να εξωτερικεύουν δημιουργικά τα συναισθήματά τους, είχαν λιγότερες επισκέψεις στο γιατρό για τη θεραπεία της ασθένειας και σημείωσαν μεγαλύτερη πρόοδο. Οι ερευνητές θεώρησαν πως η μείωση του ελέγχου των συναισθημάτων, οδήγησε τις γυναίκες να κατανοήσουν καλύτερα τις προσωπικές τους ανάγκες και να βρουν νέους τρόπους αντιμετώπισης της δύσκολης κατάστασης που περνούσαν (Καφέτσιος, 2005).
Επίσης, η έκφραση του θυμού συνδέεται με την καλή ψυχική υγεία. Άτομα που δεν εκφράζουν συναισθήματα θυμού και έχουν ένα συγκεκριμένο τύπο προσωπικότητας (τύπος Α) κινδυνεύουν περισσότερο από καρδιακές προσβολές. Ακόμη, η καταπίεση του θυμού μπορεί να οδηγήσει σε ψυχοπαθολογικές συμπεριφορές, όπως στην παθητική-επιθετική συμπεριφορά (Καφέτσιος, 2005).
Επιπρόσθετα, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε λόγω των παραπάνω, ότι η έκφραση των συναισθημάτων θα μείωνε τον κίνδυνο των ασθενειών. Ξέρουμε ήδη ότι σε περιόδους άγχους το ανοσοποιητικό σύστημα είναι πιο ευάλωτο και υπάρχει μεγαλύτερη πιθανότητα εκδήλωσης ασθενειών. Σε μια έρευνα ο Pennebaker και οι συνεργάτες του εξέτασαν τα επίπεδα του ανοσοποιητικού συστήματος 50 φοιτητών στην αρχή της ακαδημαϊκής χρονιάς και έπειτα από έξι εβδομάδες. Από τους μισούς φοιτητές ζητήθηκε να επισκεφτούν το εργαστήριο σε τέσσερα τακτά χρονικά διαστήματα. Σε κάθε μια από τις επισκέψεις, οι φοιτητές ανακαλούσαν γεγονότα της εβδομάδας που τους στεναχώρησαν και έγραφαν σε μισή σελίδα τι ακριβώς τους είχε ενοχλήσει. Στο τέλος των έξι εβδομάδων οι ερευνητές σύγκριναν τα επίπεδα του ανοσοποιητικού συστήματος των φοιτητών. Τα αποτελέσματα έδειξαν πως όσοι φοιτητές είχαν την ευκαιρία να εκφράσουν και να γράψουν τα συναισθήματα τους σε ένα κομμάτι χαρτί, είχαν υψηλότερα επίπεδα ανοσοποιητικού συστήματος από αυτούς που δεν επισκέπτονταν το εργαστήριο (Pennebaker et al., 1988).
Από τα παραπάνω, γίνεται σαφές πόσο σημαντικό είναι να μάθουμε να εστιάζουμε στα συναισθήματα μας, να τα αναγνωρίζουμε, να τα εκφράζουμε και τελικά να τα βιώνουμε χωρίς την υπερβολή και τα ξεσπάσματα που μπορεί να προκαλέσει η καταπίεση αυτών.
ΤΣΑΛΙΚΟΥ ΚΑΛΛΙΟΠΗ, ΨΥΧΟΛΟΓΟΣ
Ποτέ μη ζητάς συγγνώμη επειδή εκδήλωσες τα συναισθήματά σου. Όταν το κάνεις αυτό, ζητάς συγγνώμη για την αλήθεια.
Kalat J. W. (1995). Biological Psychology. Brooks/Cole Publishing Company.
Levine E. , (2010). Emotion and power (as social influence) : Their impact on organizational citizenship and counterproductive individual and organizational behavior. Human resource management review, 20, 4-17.
Mauss I. et al., (2007). Automatic emotion regulation. Social and Personality Psychology Compass, 1-22.
Notorius, C. I. & Levenson, R. W. (1979). Expressive tendenciers and physiological responses to stress. Journal of Personality and Social Psychology, 37, 1204-1210.
Pennebaker et al., (1988). Disclosure of traumas and immune function: Health implications and psychotherapy. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 56, 239-245.
Καφέτσιος Κ. (2005). Δεσμός, Συναίσθημα και Διαπροσωπικές Σχέσεις. Αθήνα, Εκδόσεις Τυπωθήτω.